نسوا الله فانساهم انفسهم...

ای عزیز بدان انسان به واسطه حب نفس و خودخواهى و خودبینى، به راحتی از خود غافل می شود و چه بسا که نقصان ها و عیب های خود را کمال و حسن گمان کنند.

اشتباه بین صفات نفس بسیار زیاد است، و کم کسى است که بتواند تمییز صحیح بین آنها بدهد. این یکى از معانى، یا یکى از مراتب فراموشی نفس است که از فراموش کردن حق ـ جل و علا ـ حاصل شده، در آیه 19 سوره حشر به زیبایی به آن اشاره فرموده اند: و لا تکونوا کالذین نسوا الله فانساهم انفسهم اولئک هم الفاسقون... و مانند آن کسانى مباشید خدا را فراموش کردند و خدا هم خود آنان را از یاد خودشان ببرد و ایشان همان فاسقانند...

یکى از اشتباهاتی که انسان به واسطه محجوب بودن قلبش مرتکب می شود و گول مى خورد، تشخیص غرور و امانى از رجاء و وثوق به حق است. پوشیده نیست که غرور از بزرگترین جنود ابلیس است، به خلاف رجاء که از جنود رحمان عقل است، با این که این دو، هم به حسب مبادى و هم به حسب آثار، مختلف و متمیزند.

رجا ریشه در علم به سعه رحمت و ایمان به فیض و کمال الهی دارد و غرور ریشه در جهل به عالم غیب و صور غییبی افعال و صفات ملکوتی نفس ... حالت رجاء برای فردی رخ می دهد که معرفت به سعه رحمت و بسط نعمت حق و ایمان به آن دارد و همین معرفت او را به تزکیه اعمال و تصفیه اخلاق و جدیت در اطاعت اوامر مولى و ولى النعم دعوت کند، و کسى که صاحب غرور است، در دام شیطان و نفس اماره، از کسب معارف و تحصیل اخلاق کریمانه و اعمال صالحه باز ماند.

شاید بتوان اهل رجا و یا غرور بودن را از ریشه ها و اثراتش شناخت... در طاعت چقدر جدیت داریم... وجودمان سرشار از ایمان به رحمت بی نهایت اوست یا سراسر غم است و تشویش...

یکی دیگر از راه های تمییز اینست که نفوس راجیه در عین حال که همواره قیام به امر مى کنند نقطه اتکاء آنها به اعمال و احوال خود نیست، زیرا که آنها عظمت حق را دریافتند و مى دانند در مقابل عظمت حق، هر چیزى کوچک و هر کمالى بى مقدار است، و در پیشگاه جلالت کبریاى او، همه اعمال صالحه به پشیزى نیرزد. اتکاء آنها به رحمت و بسط فیض ‍ ذات مقدس است.

ولى نفوس مغروره از همه کمالات باز مانند و خود را در صف اراذل حیوانات منسلک کنند، و از حق تعالى و رحمت او، غافل و رو برگردان اند، و به صرف لقلقه لسان مى گویند: خدا ارحم الراحمین است و خدا بزرگ است.

شیطان آنها را وادار کند به معاصى کبیره و ترک واجبات عظیمه، و به آنها تلقین کند که در مقام عذر بگویند: خدا بزرگ است. در صورتى که اگر ذره ئى از عظمت خداوند ـ تبارک و تعالى ـ را دریافته بودند ممکن نبود در محضر او و حضور او، با نعمت او مخالفت او کنند.

اینان خداوند را به عظمت و بزرگى یاد کنند و سعه رحمت حق را به رخ خود و دیگران بکشند، ولى افعال و اعمال آنها شباهت ندارد به کسى که از عظمت حق، جلوه اى در قلب او حاصل باشد و از سعه رحمت حق تعالى پرتوى در لوح نفس آنها نور افکنده باشد.

آنان که عمل نکنند و جزاء و نتیجه خواهند ، مغرورانند.

و آنان که عمل کنند و به عمل خود اعتماد کنند ، از معجبانند که از خود ناسى و از حق غافلند.

و آنان که عمل کنند و خود و عمل خود را ناچیز شمارند و به حق و سعه رحمت او اعتماد دارند، اصحاب رجاء هستند.

علامت اینها آن است که در دنیا نیز به غیر حق اعتماد و توکل نکنند، و چشمشان از دیگر موجودات بسته و به جمال جمیل باز است، و از عمل به وظیفه و قیام به خدمت، خوددارى نکنند، بکله معرفت آنها، آنان را به عمل وادارد و از مخالفت باز دارد.

و در احادیث شریفه، اشاره به آنچه مذکور شد فرموده، چنانچه در کافى شریف سند به حضرت صادق (علیه السلام) رساند که راوى گوید:

گفتم به آن بزرگوار که یک دسته از مردم معصیت خدا مى کنند و مى گویند: ما امیدواریم و همین طور هستند تا بمیرند.

فرمود: این جماعت مردمى هستند دستخوش امانى و آرزوى بیجا. اینان دروغ مى گویند، اینها راجى نیستند. کسى که امید چیزى را داشته باشد آن را طلب کند و کسى که از چیزى بترسد فرار کند از آن.

اکنون عزیزا! مطالعه احوال نفس خود کن و از مبادى و ثمرات احوال نفس، خود را تمییز ده، ببین ما جزء کدام طایفه هستیم؟

آیا بزرگى خدا و عظمت رحمت و سعه مغفرت و بسط بساط عفو و غفران، ما را به آن ذات مقدس امیدوار نموده، یا به غرور شیطانى گرفتار شدیم، و از حق و صفات جمال و جلال او غافلیم و سهل انگارى در امور آخرت ما را مبتلا نموده ؟

* کتاب جنود عقل و جهل، مقصود چهارم، در رجاء و ضد آن قنوط...